Κερκυραϊκή Παπυρέλλα

Το άρθρο στηρίζεται στην έρευνα του Κερκυραίου καθηγητή Αύγουστου Σορδίνα και στην επιτυχημένη προσπάθεια μιας ομάδας κωπηλατών ταξιδεύοντας με το πλοιάριο "παπυρέλλα"  από το Λαύριο στη Μήλο η οποία δημοσιεύτηκε από τον Κο Χάρη Τζάλα στο Περιοδικό Αρχαιολογία το 1989. Επίσης βοήθησε και το δημοσίευμα του Νίκου Αλεβυζάκη, η αλιείακαι τα αλιεύματα στην Κέρκυρα (19ος - αρχές 20ού αι.)

Ο καθηγητής Σορδίνας αναφέρει:

To 1965 τον Οκτώβρη βρήκα τυχαία και φωτογράφησα στον όρμο της Παλιοκαστρίτσας ένα μικρό πλεούμενο, φτιαγμένο σχεδόν αποκλειστικά από ένα βούρλο που φυτρώνει μοναχό του στο έλος της Καβουρόλιμνης, ιδιοκτησίας Γιαλλινά, στην περιοχή Φουντάνας,κοντά στούς Λιαπάδες.Το βούρλο αυτό(που δεν είναι καλάμι) είναι γνωστό στους κατοίκους της περιοχής με το όνομα <<παπύρι>> και γι'αυτόν ακριβώς τον λόγο το πλεούμενο είναι κι'αυτό γνωστό με το όνομα <<παπυρέλλα>>.

Με πληροφορίες που πήρα από ψαράδες στην Παλιοκαστρίτσα, Λάκωνες και Λιαπάδες, όπου πήγα τότε για συλλογή σχετικών στοιχείων,η παπυρέλλα αυτή ήταν και η τελευταία του είδους της.....Οι προϊστορικοί κάτοικοι της Κέρκυρας είχαν σχέσεις τόσο με την Ηπειρωτική Ελλάδα και τα νησιά του Ιονίου πελάγους, όσο και με την Αδριατική και την Ιταλία,δηλ.σχέσεις ποντοπορειακές....

Σαφείς ενδείξεις Προϊστορικής ναυπηγικής έχουμε από τους πολιτισμούς της Μεσοποταμίας και της Αγύπτου της 5ης και 4ης χιλιετίας π.χ........Τα πρώτα πλεούμενα των μεγάλων αυτών πολιτισμών φτιάχνονταν από βούρλα. Στον Νείλο ένα από τα βούρλα αυτά έγινε περίφημο, που οι Έλληνες της Αιγύπτου γνώρισαν αργότερα με το όνομα << Πάπυρος>>....

Η βασική τεχνική απλούστατη. Ξερά βλαστάρια από πάπυρο δένονταν σφιχτά σε μακρουλά δεμάτια.Τα δεμάτια αυτά ράβονταν το ένα κοντά στο άλλο στο επιθυμητό σχήμα......Όλα τα Αιγυπτιακά παπυρόπλοια είχαν και μία άλλη τυπολογική λεπτομέρεια. Τόσο η πλώρη όσα και η πρύμη είχαν τις άκρες καλαίσθητα γερμένες προς τα πάνω και λίγο προς τα πίσω.Το σχήμα αυτό είναι χαρακτηριστικό και θα το απαντήσουμε στην Κερκυραϊκή παπυρέλλα.

ΚΑΤΑΣΚΕΥΗ ΠΑΠΥΡΕΛΛΑΣ

Το βούρλο της Καβουρόλιμνης είναι κατώτερης ποιότητας από τον πάπυρο, για τον λόγο αυτό ο Λιαπαδίτης μάστορας, έπρεπε να φτιάξει ένα σκαρί, πάνω στο οποίο έδενε το παπύρι.Το σκαρί φτιάχνονταν από 8-10 χλωρά κυπαρισσάκια, μήκους περίπου τριών μέτρων και πάχους 40-50 χιλιοστών, κοντά στην ρίζα. Η άλλη άκρη ή <<τσίμα>> έπρεπε να είναι λυγερή με πάχος 15 περίπου χιλιοστά.Τα κυπαρίσσια ξεφλουδίζονταν χλωρά. Αμέσως μετά το ξεφλούδισμα ο μάστορας έπαιρνε 4-5 και τα αράδιαζε σε ίσιο έδαφος με τις τσίμες μπροστά.Τώρα ο μάστορας έπαιρνε όλες τις τσίμες και τις έδενε γερά με χονδρό σπάγγο ή σύρμα.Έπειτα πήγαινε στο πίσω μέρος -και συχνά με την βοήθεια ενός άλλου-άνοιγε τα κυπαρίσσια σε σχήμα βεντάλιας   και τα έδενε έτσι στο σχήμα αυτό με εγκάρσια κυπαρισσόκλαρα ή παλιόταβλες. Με την μέθοδο αυτή ο μάστορας έφτιαχνε ένα ισόσκελο τριγωνωτό, μήκους περίπου 2,5 μέτρων και πλάτους στη βάση του περίπου 1,30 μέτρα. Το πλέγμα αυτό αποτελούσε τη βάση ή αν θέλετε την <<τρόπιδα>>ή καρίνα της παπυρέλλας. Πολλές φορές ο μάστορας παραγέμιζε τα διαστήματα ανάμεσα στα κυπαρίσσια και στα πλάγια, με κοινά καλάμια (Arunto donax L.) για περισσότερη αντοχή. Τώρα στο πλέγμα αυτό ο μάστορας στίβαζε δεμάτια από σφιχτοδεμένο παπύρι, σε πάχος περίπου 50 εκατοστών.προς την πρύμη και κάπως λιγότερο προς την πλώρη (κορυφή του τριγωνωτού πλέγματος). Τα δεμάτια <<ράβονταν γερά>>πάνω στο πλέγμα και μεταξύ των, με σκοινί από βούρλα ή σαν υπήρχε,σύρμα. Όταν τελείωνε το στίβαγμα και το ράψιμο, ο μάστορας τοποθετούσε άλλα 4-5 χλωρά κυπαρίσσια απάνω στα δεματιασμένα βούρλα και τους έδενε γερά τις τσίμες μαζί με εκείνες της βάσης. Άπλωνε τα <<απανωτά>> κυπαρίσσια στην άλλη άκρη (πρύμη) και τα έδενε γερά με εγκάρσια κλαριά ή τάβλες σε σχήμα βεντάλιας, σε τέτοιον τρόπο,ώστε να σκεπάσουν όλα τα δεμάτια από παπύρι. Με  αυτό ο μάστορας δημιουργούσε ένα είδος κλουβιού, που συγκρατούσε όλα τα δεμάτια στην θέση τους. Μάλιστα για καλό και για κακό, ο μάστορας έπλεκε ένα είδος διχτυού στη πρύμη, για να μην ξεφύγει από πίσω το παπύρι. Στο σημείο αυτό ο μάστορας έβαζε μπροστά και δύο άλλες τεχνικές λεπτομέρειες, μια στην πλώρη και την άλλη στην πρύμη, με τις οποίες κατόρθωνε τη τελική διαμόρφωση της παπυρέλλας (δηλαδή την τυπολογία της ως εξής.

ΠΛΩΡΗ
Έπαιρνε τις δεμένες τσίμες των χλωρών όπως είπαμε κυπαρισσιών και με δύναμη και δεξιοτεχνία τις λύγιζε προς τα πάνω και προς τα πίσω.Με τον τρόπο αυτόν η πλώρη έγερνε καλαίσθητα προς τα πίσω και προς τα μέσα,όμοια με τα Αιγυπτιακά πλοία. Για να διατηρηθεί το σχήμα αυτό,ο μάστορας προσάρμοζε ένα σκοινί στην κορυφή της <<τσίμας>>και το έδενε <<τεζάδο>> στο κορμί της βάρκας. Το σκοινί έμενε δεμένο για κάμποσο διάστημα. Στο μεταξύ ο ήλιος ξέραινε τα κυπαρίσσια,που έτσι κράταγαν το σχήμα τους για πάντα. Με τον τρόπο αυτό η πλώρη διατηρούσε το καλαίσθητο -γερμένο προς τα πάνω- σχήμα, που της είχε δώσει ο μάστορας. Θα επανέλθουμε στο θέμα αυτό, όταν ασχοληθούμε με τυπολογικές συγκρίσεις.

ΠΡΥΜΗ
Και εδώ έχουμε ενδιαφέρουσα τεχνική λεπτομέρεια. Ο μάστορας για το αποτελείωμα της πρύμης έκοβε το παπύρι ίσια και κάθετα.Την πρύμη δηλαδή αποτελούσε η βάση του ισόσκελου τριγωνωτού πλαίσιου, μέσα στο οποίο είχε στιβαχτεί το παπύρι. Η ιδιομορφία αυτή που μπορεί να απαιτούσαν ωρισμένοι τεχνικοί λόγοι που θα εξετάσω παρακάτω, είναι ο δεύτερος ιδιάζων τυπολογικός χαρακτήρας της κερκυραϊκής παπυρέλλας.

ΜΕΓΕΘΟΣ ΚΑΙ ΠΡΟΣΟΝΤΑ ΤΗΣ ΠΑΠΥΡΕΛΛΑΣ
Όλες οι εξακριβωμένες πληροφορίες ή τα θετικά τεκμήρια δείχνουν ότι η Κερκυραϊκή παπυρέλλα ήταν μικρού μεγέθους. Δεν φαίνεται να ξεπέρναγε στο μεγαλύτερο μήκος της τα 2,50 μέτρα, και στην πρύμη δηλ.στο πλατύτερό της μέρος, τα 1,20 ή 1,30 μέτρα.Το μικρό αυτό πλεούμενο ήταν εφοδιασμένο με ένα πρόχειρο κατασκευασμένο μονόκουπο ή σανίδα, χωρίς φυσικά σκαρμούς.Ο Στεφανίδης το 1938 είδε μία παπυρέλλα στην Παλιοκαστρίτσα και περίπου ένα μίλι στ' ανοιχτά. Ο ψαράς την είχε πάει εκεί με ένα κουπάκι και κλωτσιές στο νερό. Το ίδιο παρατηρούμε στις μικρές ψαρόβαρκες από βούρλα στο Περού και Εκουαντόρ, οι οποίες μάλιστα, επειδή τις καβαλικεύει ο ψαράς σαν αλογάκια, είναι γνωστές με το όνομα  caballito.
Ιδού όμως τώρα που οι πληροφορίες των <<παλαιών>>(oral reports της εθνογραφίας) οι οποίες φυσικά με την πάροδο του χρόνου γίνονται όλο και πιο δύσκολες στην εξακρίβωση, μας πληροφορούν για άλλες μεγαλύτερες παπυρέλλες.

Το 1965 διάφοροι γέροι στους Λιαπάδες και στους Λάκωνες με διαβεβαίωσαν πως στα <<χρόνια τα παλιά>>ήταν συνηθισμένο να δένουν δύο παπυρέλλες από τις πρύμνες μαζί και με <<πουντέλα>>. Η πληροφορία αυτή μας δείχνει την σπουδαιότητα της ίσια κομμένης πρύμης,διότι στρογγυλεμένες πρύμνες δεν εφάπτονται.Γιατί το δέσιμο; <<Ώστε να μπορούν να βγαίνουν μακριά στο πέλαο>>ήταν η απάντηση των <<παλαιών>>Να λοιπόν που ατυχώς ανεξακρίβωτες πια πληροφορίες μας φέρνουν πάλι στο <<ατρακτοειδές>> σχήμα του Αιγυπτιακού παπυρόπλοιου. Είναι πιθανό λοιπόν, ότι στα χρόνια τα παλιά,παπυρέλλες 5 και πλέον μέτρων άφηναν τις ακτές της Β.Δ. Κέρκυρας για ταξίδια μεγάλα, όχι δηλαδή μοναχά για ψάρεμα ή για το χαμήλωμα αστακοκάλαθων στα βαθειά.....

Τα αρχαιολογικά και εθνογραφικά δεδομένα στρέφουν την σκέψη προς την κερκυραϊκή παπυρέλλα, σαν απαρχή τουλάχιστον της ναυσιπλοοίας στην περιοχή. Γεγονός πάντως είναι ότι, οποιαδήποτε και να ταν η πρώτη εμφάνιση της παπυρέλλας,το πλεούμενο αυτό συνέχισε την παρουσία του- στον χώρο της αγροτικής βιοπάλης-μέχρι σχεδόν τις μέρες μας.

Από την εργασία  του καθηγητή  Σορδίνα, ο Χάρης Τζάλας αποφάσισε να μελετήσει την Κερκυραϊκή παπυρέλλα και με βάση αυτήν να κατασκευάσει ένα σκάφος, για να πραγματοποιήσει μαζί με επιλεγμένους κωπηλάτες το ταξίδι που προαναφέραμε.Αφού μελέτησε το Κερκυραϊκό πλοιάριο διαπίστωσε πόσο απλή είναι η ναυπήγησή του και δεν του έμεινε αμφιβολία ότι θα μπορούσε να κατασκευαστεί με τα υλικά ,τα εργαλεία και τις γνώσεις που διέθεταν οι άνθρωποι του 9.000-8.000 π.χ. Η παράδοση όπως την μετέφεραν οι παλιοί Κερκυραίοι,μιλούσε για ταξίδια ανοιχτής Θαλάσσης τα οποία  πραγματοποιούνταν παλιότερα από την Κέρκυρα μέχρι και την Ιταλία με <<διπλές παπυρέλλες.>>

Το σκάφος που κατασκευάστηκε με βάση την Κερκυραϊκή παπυρέλλα,από την ομάδα του Χάρη Τζάλα,  διέπλευσε το Αιγαίο.

Συμπληρωματικές πληροφορίες που παίρνουμε από τον Νίκο Αλεβυζάκη, είναι ότι το σκάφος είχε βάρος πολύ μικρό και δεν ξεπερνούσε τα δέκα κιλά. Χωρούσε το πολύ δύο ανθρώπους και χρησιμοποιούνταν κυρίως για ψάρεμα με καμάκι, πετονιά, πυροφάνι και μικρό δίχτυ, το λεγόμενο απλάδι, για μαρίδα, γαύρο και γόπα.

Πηγή: http://www.corfu-museum.gr/