Κρατήρας στον Άρη και Σελήνη προς τιμήν του Ι.Ε.Φωκά. Ο αστρονόμος που μεγαλούργησε

Ημ / νία: 21.02.17

Ο Ιωάννης Ε. Φωκάς ήταν Κερκυραίος παρατηρησιακός αστρονόμος, γνωστός στη Γαλλία ως Jean-Henri Focas. Αγαπημένος του πλανήτης ο Άρης.

Τα πρώτα χρόνια

Γεννήθηκε στις 20 Ιουλίου 1909 στην Κέρκυρα και ασχολήθηκε με την Αστρονομία από την εφηβική ηλικία. Με πολλές ικανότητες στη ζωγραφική, ο νεαρός Φωκάς σχεδίασε θαυμάσια σκίτσα των πλανητών και της Σελήνης. Εκτιμώντας την εργασία του, ο αστρονόμος Σταύρος Πλακίδης πρότεινε στον τότε διευθυντή του Αστεροσκοπείου Αθηνών Δημήτριο Αιγινήτη την πρόσληψη του Φωκά στο αστεροσκοπείο, πράγμα που έγινε το 1931. Εκεί, υπό την καθοδήγηση των Αιγινήτη και Πλακίδη, απέκτησε τις βασικές γνώσεις και πείρα σε θέματα επιστημονικών παρατηρήσεων, και έκανε χιλιάδες παρατηρήσεις ηλιακών κηλίδων, μεταβλητών αστέρων και κομητών. Συνειδητοποίησε επίσης την αξία των μακροχρόνιων συνεχών παρατηρήσεων ενός στόχου. Παρότι δεν κατόρθωσε ποτέ να σπουδάσει σε πανεπιστήμιο, ο ζήλος, η θέλησή του και η άριστη γνώση πέντε ευρωπαϊκών γλωσσών τον βοήθησαν να καλύψει τα κενά στη μόρφωσή του και να καταξιωθεί στον τομέα της πλανητικής Αστρονομίας.

Στη Γαλλία

Ο Φωκάς, μόλις πληροφορήθηκε ότι στο Αστεροσκοπείο του Πικ ντυ Μιντί είχε εγκατασταθεί ένα ειδικό τηλεσκόπιο 60 cm για την παρατήρηση πλανητών, πέτυχε να του δοθεί άδεια να παρατηρήσει με αυτό την αντίθεση του 'Αρη του 1954. Με αυτές τις παρατηρήσεις καθιερώθηκε διεθνώς ως πλανητικός αστρονόμος. Επιστρέφοντας στην Αθήνα, έφερε μαζί του τις νέες μεθόδους και τεχνικές που έμαθε στη Γαλλία, στη φωτογραφία, φωτομετρία, πολωσιμετρία και μικρομετρικές παρατηρήσεις πλανητών. Επιστέγασμα αυτών ήταν ένα πρόγραμμα συνεργασίας των Αστεροσκοπείων Αθηνών και Μεντόν, στα πλαίσια του οποίου ο Φωκάς πήγαινε κάθε χρόνο στη Γαλλία για παρατηρήσεις. Αφιέρωσε πάνω από 300 νύχτες για να μετρήσει την πόλωση του φωτός σε διαφορετικές περιοχές της αρειανής επιφάνειας. Μάλιστα η τελευταία εργασία της ζωής του, που δημοσιεύθηκε μεταθανατίως, ήταν ένα εκτενές υπόμνημα για την αρειανή πολωσιμετρία.

Σκίτσο του Ιωάννη Φωκά

Τα ύστερα χρόνια

Το 1960 ο Φωκάς παρατήρησε πρώτος σε όλο τον κόσμο, από το τηλεσκόπιο της Πεντέλης, μια μεγάλη λευκή κηλίδα στην ατμόσφαιρα του Κρόνου και μελέτησε την εξέλιξή της. Το 1964 επισκέφθηκε το Αστεροσκοπείο Λόουελ στην Αριζόνα των ΗΠΑ για να εκτιμήσει την τεράστια συλλογή φωτογραφικών πλακών που είχε συγκεντρώσει ο E.C. Slipher από το 1907. Ως προς τον πλανήτη Δία, ο Φωκάς επινόησε ένα πρωτότυπο συντελεστή για την έκφραση της ατμοσφαιρικής δραστηριότητάς του. Στα τέλη του ίδιου έτους, παραιτήθηκε από τη θέση του στο Αστεροσκοπείο Αθηνών για να εργασθεί στο κέντρο συλλογής πλανητικών παρατηρήσεων της IAU στο Αστεροσκοπείο του Μεντόν. Στη νέα του θέση, έχοντας στη διάθεσή του πάνω από 14.000 φωτογραφίες, μεγαλουργεί δημοσιεύοντας δεκάδες εργασίες, ενώ συνεχίζει τις δικές του παρατηρήσεις από Πικ ντυ Μιντί και Μεντόν. Στο Μεντόν, η ολοκλήρωση από τον Ιωάννη Φωκά της χαρτογραφικής εργασίας του Αντωνιάδη για τον Άρη, με την επιπλέον χρήση φωτογραφικών και φωτομετρικών τεχνικών, συνετέλεσε στο να υιοθετήσει η Διεθνής Αστρονομική Ένωση το σύστημα ονοματολογίας του Αντωνιάδη για τον πλανήτη, με αποτέλεσμα οι επίσημες ονομασίες όλων σχεδόν των κυριότερων περιοχών του να είναι ελληνικές. Ο πρόωρος θάνατος του Φωκά σαφώς δεν του επέτρεψε να ολοκληρώσει όλα τα ερευνητικά του προγράμματα. Πέθανε σε ηλικία 60 ετών από καρδιακή προσβολή στην Ελλάδα, όπου είχε έλθει για να γιορτάσει με την οικογένειά του τις εορτές των Χριστουγέννων και της Πρωτοχρονιάς.

Ονομάσθηκαν προς τιμή του

Ο κρατήρας Φωκάς (Focas) στο νότιο ημισφαίριο της Σελήνης, με διάμετρο 22 km.

Ο κρατήρας Φωκάς (Focas) στο βόρειο ημισφαίριο του Άρη, με διάμετρο 76,5 km

Ο Δήμος Κερκυραίων, τιμώντας τον άνθρωπο και το έργο του, έδωσε το όνομά του σε κεντρικό δρόμο της Κέρκυρας, όπου ήταν το πατρικό του σπίτι, δίπλα στο κτήριο της Ιονίου Ακαδημίας.

Η Διεθνής Αστρονομική Ένωση έδωσε το όνομά του το 1973 σε μεγάλο κρατήρα του αγαπημένου του πλανήτη Άρη, διαμέτρου 77 χιλ. καθώς και σε ένα κρατήρα της Σελήνης 22 χιλ.

Η αγάπη του, η αφοσίωσή του και το πάθος του για την αστρονομία, φαίνεται στο παρακάτω κείμενο που έστειλε σε ερωτικά απογοητευμένο φίλο του: 
«… Και εγώ τώρα σου απαντώ πως ο Beethoven, ο Shopin, 
ο Ραφαήλος, ο Μουρίλλο, ο Ρούμπενς, ο Μιχαήλ Άγγελος, o Μισέ, λάτρευαν και αυτοί μια γυναίκα. Ποια γυναίκα όμως; Τη γυναίκα εκείνη που ζει αιώνια, που πάντα είναι Νέα, που δεν γνωρίζει σωματικές ανάγκες, που κάθεται περήφανη στο αχτινοβόλο γοργοφτέρουγο άρμα της ανθρώπινης μεγαλοφυΐας, εκείνη που μέσα απ’ τα μάτια της πετάει τη φλόγα του ιδανικού, εκείνη που παρασύρει στο άπειρο την ψυχή με το θείο της πέταγμα.- Και αυτή η γυναίκα είναι η Τέχνη, είναι η Επιστήμη. 
Αν ποτέ μπορέσεις να αγαπήσεις αυτή τη γυναίκα, μπορώ να σε βεβαιώσω πως θα ζήσεις, και καθώς ξέρω, την αγαπάς, τη λατρεύεις... 
Είναι η Αστρονομία. 
Η επιστήμη δηλαδή εκείνη, που αποκαλύπτει στον άνθρωπο το μυστήριο του απείρου. Εκείνη, που κάνει τον ανθρώπινο νου να γονατίζει μπροστά στην ιδέα του δημιουργού. Πόσο άπειρος, πόσο μεγάλος, πόσο απέραντος είναι εκείνος, που κατόρθωσε να γεμίσει την απεραντοσύνη του απείρου με κόσμους …. Και να κλείσει μέσα στα στενά όρια του ανθρώπου ένα ολόκληρο άπειρο, την ψυχή, την συνείδηση …» (Κώστας Σ. Παπαδάτος)

Πληροφορίες: wikipedia.org